Co z Górnym Śląskiem?
Przed stu laty Gierłatowice stały się częścią odrodzonej II Rzeczypospolitej. Jak do tego doszło, że miejscowość położona na wschodnich rubieżach Cesarstwa Niemieckiego zmieniła swoją przynależność państwową? Zmiana zainicjowana została przegraną Niemiec w Wielkiej Wojnie, jak nazywano po 1918 roku I wojnę światową. Ich status państwa przegranego pociągnął za sobą niekorzystne dla strony niemieckiej zmiany terytorialne, które przywódcy najważniejszych z państw zwycięskich w wojnie (tzw. Sprzymierzeni: Francja, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Włochy) uzgodnili podczas konferencji w Paryżu (między styczniem a czerwcem 1919 roku) i ogłosili w kończącym ją traktacie wersalskim.
O wszystkim ma zadecydować plebiscyt
Pomimo, że reprezentanci odrodzonej Polski podczas konferencji paryskiej postulowali włączenie do niej całego Górnego Śląska, ostatecznie o losach regionu miał zadecydować plebiscyt. Odbył się on dopiero 20 marca 1921 roku, poprzedzony został kampanią przedplebiscytową, trwającą 13 miesięcy. Czas ten dla mieszkańców był szczególny z kilku powodów. Po pierwsze, rywalizacja Polski i Niemiec o region toczyła się w realiach „pokojowej okupacji” – kiedy kontrolę nad regionem sprawowali urzędnicy i żołnierze Sprzymierzonych (Francji, Włoch i Wielkiej Brytanii – choć brytyjskie wojsko przebywało się na Górnym Śląsku najkrócej). Po wtóre – bo zaangażowanie rywalizujących krajów osiągnęło nieznane dotąd rozmiary, zmuszając niejako mieszkańców do opowiedzenia się po jednej ze stron. Po trzecie wreszcie – przed uprawnionymi do głosowania pojawiła się kwestia, której nigdy ani oni sami, ani ich przodkowie, nie musieli rozstrzygać: do jakiego państwa (Niemiec czy Polski) chcą, by należały zamieszkałe przez nich ziemie? Warto przypomnieć, że plebiscyt górnośląski nie był bowiem deklaracją narodową uczestniczących w nim osób.
Polski czy niemiecki?
Ostatecznie w plebiscycie wzięło udział 1 190 637 osób spośród 1 221 274 mogących głosować (wśród nich 191 308 tzw. emigrantów, co strona polska wskazywała jako jeden z powodów porażki jej zwolenników). Na podkreślenie zasługuje bardzo wysoka frekwencja – 97,5% (w tym 96,5% uprawnionych „stałych” mieszkańców), stanowiąca potwierdzenie skuteczności akcji przedplebiscytowej i wysokiego stopnia zantagonizowania uczestniczących w nim osób. Za pozostawieniem w granicach Niemiec głos oddało 707 393 uczestników (59,4% ogółu), za włączeniem do Polski 479 365 (40,3%). Wynik oznaczał, że region trzeba będzie podzielić między obydwa państwa, a jego podział nie będzie łatwy (ponieważ wyniki liczono w poszczególnych gminach, wiadomo było, że na zachodzie obszaru plebiscytowego istnieje „niemieckie morze z polskimi wyspami”, a we wschodniej części – analogicznie – „polskie morze z niemieckimi wyspami”).
Plebiscyt a granica
Najbliższy miesiąc po plebiscycie reprezentanci Sprzymierzonych spędzili nad projektem wytyczenia górnośląskiej granicy polsko-niemieckiej. Docierające do propolsko nastawionych Górnoślązaków wieści, że projekt rozgraniczenia absolutnie nie oddaje proporcji między głosującymi „za Niemcami” i „za Polską”, i jest dla strony polskiej skrajnie niekorzystny, spowodował, że na początku maja 1921 roku Wojciech Korfanty (wcześniej kierujący Polskim Komisariatem Plebiscytowym) zdecydował o wybuchu III powstania śląskiego i stanął na jego czele.
Wymuszona zmiana
Militarne zaangażowanie się propolsko nastawionych Górnoślązaków (wspartych przez państwo polskie) przyczyniło się do przedłużenia prac nad wytyczeniem granicy, ale i modyfikacji projektu jej przebiegu. Ostatecznie granica została ustanowiona decyzją Rady Ambasadorów (innej z reprezentacji Sprzymierzonych) z 20 października 1921 roku. Realne przekazanie terenów Niemcom i Polsce mogło mieć miejsce dopiero od 17 czerwca 1922 roku, gdy w sześciu etapach uroczyście wkroczyły do nich policja, administracja i wojsko obydwóch krajów. Dla części mieszkańców podział regionu przyniósł upragnioną przynależność do (odpowiednio) Niemiec albo Polski, dla innych wymuszoną konieczność funkcjonowania jako mniejszość narodowa albo (nierzadko bardzo traumatyczny) przymus zmiany miejsca zamieszkania. Wszystkich bez wyjątku dotknęły ograniczenia wynikające ze specyfiki dokonanego podziału wysoko zurbanizowanego i zindustrializowanego obszaru.
Maciej Fic
Autor tekstu przygotował na temat wydarzeń na Górnym Śląsku w latach 1919-1922 osobną publikację pt. Plebiscyt górnośląski 20 marca 1921 roku. Najbardziej demokratyczna forma wyboru? Warszawa 2022; w której znacznie szerzej przedstawił zasygnalizowane w niniejszym tekście kwestie.
Fotografia: Uczestnicy powstań śląskich – domena publiczna – Śląska Biblioteka Cyfrowa
